عیلام، سرزمین خدایان؛ سه هزار سال فرهنگ و تمدن - وبلاگ عینک سفارشی

عیلام، سرزمین خدایان؛ سه هزار سال فرهنگ و تمدن

به گزارش وبلاگ عینک سفارشی، عیلام، از سلسله های بومی جنوب غرب فلات ایران پیش از ورود آریایی ها بود که در حدود سه هزار سال حاکمیت خود، توانست بر سومر و بابل مسلط گردد.

تمدن عیلام، نام تمدنی است که در پایان هزاره سوم پیش از میلاد در جنوب غرب فلات ایران حاکمیت داشت. منطقه تحت سیطره عیلام در دوره عیلام میانه وسعت یافت و در عصر هخامنشیان به شوش محدود شد. عیلامی ها کشور خود را هَتَمتی یعنی سرزمین خدایان نام نهاده بودند. حکومت عیلام در 2700 سال قبل از میلاد، اولین پادشاهی خود را به مرکزی شوش تشکیل داد. صحبت از چندین هزاره حکومت، یک کتاب می طلبد. ما به اختصار این حکومت را آنالیز می کنیم.

آنچه باید درباره سلسله و تمدن عیلام بدانید:

مختصری از تاریخ سلسله عیلام
پادشاهان معروف عیلام
فرهنگ و اعتقادات عیلام
جاذبه های گردشگری به جای مانده از عیلامی ها

مختصری از تاریخ عیلام

حکومت عیلام در حدود سه هزار سال پیش از میلاد در منطقه جنوب غربی ایران تشکیل شد. عیلامی ها سرزمین خود را هتمتی می نامیدند. قلمرو حاکمیت عیلام در دوره پادشاهان معروف این سلسله توسعه پیدا کرد و علاوه بر جنوب غرب ایران، بر بخش هایی از میان رودان (بین النهرین) نیز مسلط شد. عیلامی ها هر گاه قدرت بیشتری پیدا می کردند، نقش مهمی در سیاست های میان رودان بازی می کردند. عیلام در حدود سال های 2000 پیش از میلاد، بر سومر غلبه کرد، آن را برای همواره از میان برداشت و میانرودان را به تصرف خود درآورد. مورخان، تاریخ سیاسی عیلام را به سه دوره تقسیم نموده اند:

عیلام باستان

از ابتدای حاکمیت دولت عیلام از سال 2700 تا 1600 پیش از میلاد را در بر می گیرد. دوره عیلامی باستان، سه سلسله از این حکومت را شامل می گردد. از این دوره اطلاعات زیادی در دست نیست. سلسله های اوان و سلسله های سیماشکی، سلسله هایی هستند که نام آن ها از کتیبه هایی که در بابل به جای مانده، به دست آمده است. سوکل مخ ها سلسله سوم عیلام هستند که بنا بر لقب پادشاهانشان، به این نام خوانده می شوند. این سلسله نیز در دوره عیلام باستان جای می گیرد.

از مشخصه های این دوره می توان به دور بودن قلمرو عیلام از تمدن و تجارت، به دلیل فقدان راه های مساعد اشاره نمود. سرزمین عیلام در این دوره سرزمینی کوهستانی و به دور از هرگونه امکانات بود. خاصیت زندگی کوهستانی مردم عیلام در این دوره، از آن ها مردمانی سخت و خشن ساخته بود.

عیلام میانه

از سال 1500 تا 1100 پیش از میلاد را شامل می گردد. در دوره میانه، شاهان سلسله عیلام نام سوکل مخ را حذف کردند و عنوان شاه شوش و انشان را برای خود برگزیدند. این دوره از حکومت عیلام را می توان درخشان ترین دوره این حکومت از نظر اقتصاد، هنر و معماری به شمار آورد. بیشتر معابد عیلام در این دوره ساخته شد. دوره میانه حکومت عیلام، دوره ای است که این حکومت شکل کاملا عیلامی به خود گرفت (دوره اول حکومت عیلام بیشتر شاخصه دولت های میان رودان را داشت). اثر بزرگی چون زیگورات چغازنبیل در این دوره ساخته شد. زیگورات چغازنبیل از لحاظ وسعت و مجذوب کنندهیت در معماری، با اهرام مصر قابل مقایسه است.

در دوره عیلام میانه، جنگ هایی بین عیلام و آشور درگرفت. در چند دوره جنگ که بین پادشاهان مختلف این دوره صورت گرفت، پایان کوتیر ناخونته پادشاه عیلام به بابل حمله کرد و آنجا را به تسلط خود درآورد. پس از آن، در همین دوره، اتحاد بزرگ عیلام و بابل بر ضد آشور شکل گرفت.

عیلام نو

از سال 1100 پیش از میلاد تا سال 539 بعد از میلاد را شامل می گردد. در دوره عیلام نو، آریایی های مهاجر وارد فلات ایران شدند. مهاجرت آریایی ها سبب محدود شدن قلمرو عیلام میانه شد. در کتیبه های آشور به ورود آریایی ها به ایران و تشکیل حکومت مادها اشاره شده است. دلیل ثبت این وقایع، درگیری هایی است که دولت ماد با آشور برای تسلط بر هگمتانه داشت. با حضور دولت ماد در ایران، قلمرو عیلام از انشان به شوش محدود شد. انشان، بعدها در جغرافیای حکومت های باستانی ایران به پارس تبدیل شد. پادشاهان دوره عیلام نو، هنوز خود را شاه انشان و شوش می نامیدند؛ اما سه شاه پایانی این سلسله، این لقب را از خود برداشتند.

آشوربانی پال، شاه قدرتمند و بزرگ آشور در سال 640 پیش از میلاد، سرزمین عیلام را تصرف کرد و مردم آن سرزمین را از دم تیغ گذراند. دولت عیلام پس از سال ها حکومت و مقاومت در برابر دولت های سومر، اکد، بابل و آشور و شکست آن ها، پایان به دست پادشاه مقتدر آشور از صفحه روزگار ناپدید شد. آشوربانیپال کتیبه ای از خود به جای گذاشت که در آن توضیح کامل فتح و نابودی حکومت عیلام داده شده است.

پادشاهان معروف عیلام

عیلام در سه دوره تاریخی خود، پادشاهان بسیار زیادی داشت. پادشاهانی که در دوره آن ها، سرزمین و تمدن عیلام شکوه بیشتری داشت عبارت اند از:

کوتیک اینشوشیناک

از پادشاهان معروف عیلام که در سال های 2240 تا 2220 پیش از میلاد حکومت می کرد. او آخرین پادشاه دوره باستانی عیلام است. از کوتیک اینشوشیناک، لوح های زیادی برجای مانده که به خط و زبان عیلامی و اکدی هستند.

شوتروک ناهونته

از شاهان دوره تازه عیلام است که از سال 1121 تا 1091 پیش از میلاد حکومت می کرد. او بر شوش و انشان حکمرانی می کرد. در دوره او امپراتوری عیلام قدرت زیادی گرفت و با بابل وارد جنگ شد. در همین دوره بود که بابل به تصرف عیلام عایدی. شوتروک ناهونته پس از تسلط بر بابل، دستور داد این سرزمین را غارت نمایند و غنایم و گنجینه های آن را به عیلام ببرند. به دستور او پیکره مردوک و ستون کتیبه حمورابی به شوش منتقل شد. شوتروک ناهونته در دوره حاکمیت خود، نیایشگاه های بسیاری را در شهرها و روستاهای تحت حاکمیت عیلام بنا کرد. شوتروک ناهونته در اوج شکوه و عظمت حکومتش درگذشت.

شیلهاک اینشوشیناک

یکی از پسران شوتروک ناهونته با نام شیلهاک اینشوشیناک در سال 1165 پیش از میلاد به پادشاهی عیلام رسید. او که در دوره میانه عیلام می زیست، در دوران حکومت خود به تقویت جنگجویان عیلامی پرداخت و به وسیله آن ها بر دیاله و کرکوک مسلط شد. در دوره او بابل محاصره شد و غنایم زیادی به چنگ عیلامی ها افتاد. در دوره او بود که تمامی جنوب غرب ایران تا خلیج فارس یک پارچه زیر سلطه دولت عیلام عایدی. شیلهاک اینشوشیناک را می توان پایه گذار امپراتوری عیلام دانست. او در سال 1151 پیش از میلاد در اوج شکوه و عظمت دولتش درگذشت.

کودور ناهونته

از پادشاهان دوره تازه عیلام که در سال 693 پیش از میلاد بر تخت سلطنت عیلام تکیه زد. او مرکز دولت عیلام را از شوش به ماداکتو انتقال داد. در زمان او آشور به مرز عیلام حمله کرد و کودور ناهونته مرکز عیلام را از ماداکتو به خایدالو انتقال داد. با تغییر مرکز، جنگجویان آشور به سرزمین خود بازگشتند. بعد از آن عیلام دچار شورش داخلی شد. در پی این شورش، کودور ناهونته از کار برکنار و کشته شد.

فرهنگ و اعتقادات عیلامی ها

مذهب عیلام

در خصوص مذهب عیلام اطلاعات زیادی نداریم؛ اما منابع کمی که وجود داد نشان می دهند از نظر مردم عیلام، عالم پر از ارواح بود. خدای بزرگ عیلام، اینشوشیناک، تنها خدای شاهان و کاهنان بود و فقط شاهان و کاهنان او را می پرستیدند. بعد از او، 6 خدا در عیلام برای پرستش وجود داشت و پس از آن ها، گروهی از ارواح مورد پرستش مردم عیلام بودند که هرکدام خدای جایی بود. مردم عیلام همانند بابلی ها، مجسمه خدایان را می ساختند و هر گاه آن را به جایی دیگر انتقال می دادند، معتقد بودند خدا نیز به مکان تازه رفته و خدای شهر تازه شده است.

طبق داده های باستان شناسی، عیلامی های قدیم، بعضی از درختان و حیوانات را مقدس می شمردند. آن ها به عناصر طبیعت احترام می گذاشتند. خورشید به علاوه ماه و ستارگان در راس این عناصر قرار داشتند. اعتقادات مردم عیلام در دوره های بعد پیشرفت کرد. در دوره های بعد خدایان و رب النوع هایی در عیلام دیده می گردد که در آن ها سر انسان و هیکل حیوانات با هم ترکیب شده اند. برای مثال ترکیب سر انسان با هیکل شیر در بین آثار عیلامی دیده می گردد که به خدایان محافظ، مشهور بودند. در مراحل بعد دوره حاکمیت عیلام، خدایان به شکل انسان ترسیم می شدند و طبق نقش و کارکرد آن ها، نام هایی برای آن ها در نظر گرفته شد.

زبان و خط عیلام

زبان اهالی عیلام، آنزانی بود و پس از آن، زبان سومری و سامی در آن رواج یافت. اگرچه سال های زیادی در عیلام، کتیبه ها به زبان سومری و سامی نوشته می شد؛ اما زبان آنزانی بین مردم عادی معمول بود. چون این زبان دوباره در 1500 پیش از میلاد زنده شد و زبان تمدن عیلام شد.

عیلامی ها از خط میخی استفاده می کردند. خط میخی از میخ هایی به شکل عمودی و افقی ساخته شده بود. اگرچه عیلامی ها شکل ظاهری خط خود را از سومر گرفته بودند، خط میخی عیلامی، یک خط مستقل است؛ یعنی علامت هایی که در این خط استفاده می گردد، لزوما نماینده آوایی نیستند که از همان شکل در خط سومری به دست می آید. طبعا با تسلط بر خط بابلی، نمی توان خط عیلامی را هم خواند.

جاذبه های گردشگری به جای مانده از عیلامی ها

آشوربانی پال با حمله به عیلام، آثار معماری این قلمرو را نابود کرد. آنچه به عنوان مهم ترین آثار این دوره برجای مانده اند عبارت اند از:

زیگورات چغازنبیل

بازمانده های معبد چغازنبیل در شهرستان شوش، در نزدیکی هفت تپه، یکی از آثار تاریخی به جای مانده از دوره عیلام است. این معبد در 40 کیلومتری جنوب شرق شوش واقع شده است.

زیگورات چغازنبیل به نام مجموعه مذهبی دوراونتاش نیز معروفیت دارد. این معبد را اوناش ناپیرپشا برای اینشوشیناک، ایزد نگهبان ساخته است. معماری این اثر شباهت زیادی به زیگورات های ساخته شده سومری دارد. بعضی بر این عقیده اند اصل بنا مربوط به دولت سومر است. معبد چغازنبیل مانند دیگر معابد عیلامی در جنگ های بین ایران و آشور به فرماندهی آشوربانی پال از بین رفت.

نقش برجسته کول فرح

از دیگر آثار برجای مانده دوره عیلام می توان به نقش برجسته ها و سنگ نگاره های کول فرح یا کول فره اشاره نمود. سنگ نگاره های کول فره در هفت کیلومتری ایذه قرار دارند. این مجموعه 6 نقش برجسته را شامل می گردد که متعلق به دوره عیلامی هستند.

نقش برجسته اول در کول فره، مراسم قربانی یک حکمران را نشان می دهد. در این نقش برجسته، شاه هانی، یکی از حکمای هم دوره شوتروک ناهونته در حال قربانی کردن است. در این تصویر، سه نوازنده برای شاه می نوازند که دوتا از آن ها ساز و یکی دیگر دف در دست دارد. در این تصویر، نقش یک شکارچی و بز کوهی نیز دیده می گردد. در قسمتی از نقش برجسته، توضیح قربانی هانی نوشته شده است.

نقش برجسته دوم روی یک سنگ مثلث شکل حجاری شده است. در این نقش، صحنه قربانی تصویر شده است. در این تصویر، فردی دستان خود را به حالت نیایش جلوی صورت خود گرفته و لباس او شباهتی به لباس عیلامی ها ندارد. در این تصویر یک گاو نر برای قربانی روی زمین قرار گرفته و در سمت چپ او، چهار مرد در پی فردی که در وسط صحنه در حالت نیایش قرار گرفته است، در حرکت هستند.

در نقش برجسته سوم که روی یک سنگ چهارگوش حجاری شده است، مجسمه یکی از خدایان روی دوش چهار مرد قرار گرفته است و شاه با همراهانش آن ها را دنبال می نماید. در این نقش برجسته، جمعیت زیادی از افراد حجاری شده اند. در قسمت شرقی نقش برجسته، صحنه یک قربانی به تصویر کشیده شده است که در آن چندین غزال و سه گاو در حرکت هستند. هفت مرد بدون لباس در این نقش برجسته مشاهده می شوند که اسیران جنگی هستند. این نقش برجسته، شلوغ ترین نقش برجسته در کول فرح است.

نقش برجسته چهارم در کول فرح به مادر نقوش تخت جمشید معروفیت دارد. دلیل این معروفیت، شباهت زیادی است که نقش برجسته های پلکان آپادانا و کاخ صد ستون در تخت جمشید، به نقش برجسته کول فرح دارند. در این نقش برجسته، شاه ردایی بلند بر تن نموده و روی تخت نشسته است. جلوی شاه یک میز قرار گرفته است که هدایایی روی آن گذاشته اند. پشت سر شاه، سه نفر ایستاده اند و پایین تصویر افرادی قرار گرفته است که در چهار ردیف، صف بسته اند و یک دست خود را به حالت نیایش و دست دیگر را به جلو دراز نموده اند.

نقش برجسته پنجم کول فرح، یک فرد عیلامی را در حال اجرا مراسم مذهبی نشان می دهد. این فرد جلوی یک آتشدان قرار گرفته و در برابر او، حیوانات قربانی شده قرار دارند.

نقش برجسته ششم در کول فرح، مربوط به حمل یک مجسمه است. این نقش برجسته شباهت زیادی به نقش برجسته سوم دارد. در این تصویر، چهار نفر در حالی که کلاه بر سر گذاشته اند، مجسمه ای را حمل می نمایند.

هفت تپه

هفت تپه از محوطه های باستانی است که در استان خوزستان و در 10 کیلومتری جنوب شرقی شوش قرار گرفته است. این محوطه باستانی یکی از شهرهای دوره عیلام را در خود جای داده است. شهر هفت تپه را از مراکز مهم سیاسی عیلام، در سال 1500 قبل از میلاد و دوره پادشاهی تپتی اهر، یعنی عصر عیلام نو دانسته اند. در هفت تپه، یک آرامگاه خانوادگی نیز وجود داشت که بنای آن با طاق هلالی ساخته شده است. شهر هفت تپه به وسیله سپاهیان آشوربانی پال از بین رفت و نابود شد.

اشکفت سلمان

اشکفت سلمان، در جنوب ایذه امروزی در استان خوزستان واقع شده است. در این مکان چهار نقش برجسته از دوره عیلام برجای مانده، که مربوط به هانی، شاه آپیر هستند. موضوع نقش برجسته ها، مراسم نیایش شاه هانی را به تصویر کشیده است. آنچه این نقش برجسته را مجذوب کننده می نماید، حضور زن در کنار مرد، در یکی از نقش برجسته های موجود در این مکان است. در این مکان یک کتیبه میخی از دوره شاه آپیر نیز وجود دارد که می توان آن را بزرگ ترین کتیبه عیلامی برجای مانده از این دوره دانست.

حکومت عیلام در فلات ایران در حدود چندین هزار سال دورام داشت. عیلامی ها در سرزمینی کوهستانی، حکومت ملوک الطوایفی خود را بنیاد نهاند و سپس در دوره های بعد با روی کار آمدن پادشاهان قدتمند، توانستند حکومت خود را توسعه داده و بر تمامی جنوب غرب ایران مسلط شوند. عیلامی ها در نبرد با بابل، توانستند بر آن مسلط شوند و مجسمه مردوک، خدای بزرگ بابل را به سرزمین خود انتقال دهند. حکومت عیلام مانند هر حکومت دیگری به اوج خود رسید و توانست تمدن و معماری قابل ملاحظه ای را در عصر خود به نمایش بگذارد؛ اما این حکومت مقتدر نتوانست در برابر پادشاه بزرگ آشور، یعنی آشور بانی پال، ایستادگی کند و در سال 640 پیش از میلاد، به او تسلیم شد. آشوربانی پال قلمرو حکومت عیلام را با خاک یکسان کرد به طوری که چیزی از آن برجای نماند. شما هم نظر خود را درباره سلسله عیلام، با کاربران وبلاگ عینک سفارشی به اشتراک بگذارید.